कर्तव्य कर्म (Prescribed Duty)

मनुष्य जीवनमा दुईवटा कुराहरू हुन्छन् । पहिलो पुरानो कर्महरू फलभोग र नयाँ पुरुषार्थ (object of human pursuit )। मनुष्य बाहेक अन्य योनीहरूमा  खाली पुराना कर्महरूको फलभोग हुन्छ । अर्थात किरा फट्याङ्ग्रा पशुपंक्षी, देवता ब्रह्मलोकसम्मका योनीहरू भोग योनीहरू हुन् । यसकारण उनीहरूको लागि ‘यस्तो गर्नुपर्छ र यस्तो गर्नुहुँदैन’ भन्ने यस्तो विधान हुँदैन । पशुपंक्षी किरा फट्याङ्ग्रा आदि जे कर्म गर्दछन्, उनीहरूको त्यही कर्मको फलभोगमा हुन्छ । किनकि उनीहरूद्वारा गरिने कर्म, उनीहरूको प्रारब्ध (Fate) अनुसार पहिले नै रचिएको (programmed) हुन्छ । उनीहरूको जीवनमा अनुकूल-प्रतिफल परिस्थितिको जे जस्तो भोग (enjoyment) हुन्छ, त्यो भोग पनि फलभोगमा नै छ । तर मनुष्य शरीर त केवल नयाँ पुरुषार्थको लागि नै मिलेको छ, जसबाट मानिसले आफ्नो उद्धार गर्न सक्छन् ।

यस मनुष्य जीवनमा  दुई विभाग छन् । एउटामा यसको अगाडि पुराना कर्महरूको फलस्वरुप अनुकूल-प्रतिकूल परिस्थिति आउँदछ र दोस्रो नयाँ पुरुषार्थ (नयाँ कर्म) गर्दछन् । नयाँ कर्मको अनुसार उसको भविष्यको निर्माण हुन्छ । यसकारण शास्त्र, सन्त महापुरुषहरूको विधि निषेध, राज्य आदिको शासन केवल मनुष्यहरू लागि नै हुन्छ । किनकि मानिसहरूमा पुरुषार्थको प्रधानता हुन्छ । नयाँ काम गर्ने स्वतन्त्रता हुन्छ । तर पछिल्लो कर्महरूको फलस्वरुप पाएको अनुकूल तथा प्रतिकूल परिस्थितिलाई बदल्ने कुरामा मानिस परतन्त्र (dependent) हुन्छ । यसको तात्पर्य यो हो कि मानिस कर्म गर्नमा स्वतन्त्र (Free) हुन्छ तर फल (fruits)प्राप्तिमा परतन्त्र हुन्छ । तथापि अनुकूल प्रतिकूल रुपबाट प्राप्त परिस्थितिको सदुपयोग गरेर मनुष्य त्यसलाई आफ्नो उद्धारको साधन सामाग्री (tools) बनाउन सक्दछ । किनकि यो मनुष्य शरीर उद्धारको (libration/salvation) लागि नै प्राप्त भएको छ । यसकारण यसमा नयाँ पुरुषार्थ पनि उद्धारको लागि हो र पुरानो कर्मको फल फलरुपमा प्राप्त परिस्थिति पनि उद्धारको लागि नै हो ।

यसमा एक विशेष सम्झने कुरा छ कि यस मनुष्य जीवनमना प्रारब्धको (fate) अनुसार जो पनि शुभ या अशुभ परिस्थिति आउँछ । त्यस परिस्थितिलाई मनुष्य सुखदायी या दुःखदायी हुन सक्दछ । तर वास्तवमा भन्ने हो भने त्यस परिस्थितिबाट सुखी या दुःखी हुनु कर्महरूको फलको कारण होइन । बरु मानिसहरूको आफ्नो मुर्खताको ( foolishness) फल हो । किनकि परिस्थिति त बाहिरबाट (external) बन्छ र सुखी दुःखी त हुन्छ आफू स्वयम् (internal) । त्यस परिस्थितिको साथ तादाम्य(cooperation) गरेर नै मानिस सुख दुःखको भोक्ता (experiencer) बन्दछ । यदि मनुष्यले त्यस परिस्थितिको साथ तादाम्य गरेन र त्यसको सदुपयोग गर्‍यो  भने त्यही परिस्थिति उसको उद्धार गर्नको लागि साधन सामाग्री बन्न जान्छ । सुखदायी परिस्थितिको सदुपयोग भनेको अरुको सेवा गर्नु र दुःखदायी परिस्थिति सदुपयोग भनेको सुखभोगको इच्छा त्याग गर्नु हो । दुःखदायी परिस्थिति आउँदाखेरि मनुष्यले कहिले पनि घवराउनु हुँदैन । बरू यो विचार गर्नुपर्दछ कि हामीले पहिले सुखभोगको इच्छाबाट नै पाप गरेका थियौं र त्यही पाप दुःखदायी परिस्थितिको रूपमा आएर नष्ट भइरहेको छ । यसमा एउटा लाभ यो छ कि ती पापहरूको प्रायश्चित (atonement) भइरहेको छ र हामी शुद्ध भइरहेका छौं । दोस्रो लाभ यो छ कि हामीलाई यस कुराको चेतावनी मिलिरहेको छ कि अब हामीले यस सुखभोगको लागि फेरि पनि पाप गर्‍यो भने फेरि पनि यसप्रकारको दुःखदायी परिस्थिति आउँछ । यसकारण सुखभोगको इच्छाबाट अब कुनै पनि काम गर्नु छैन बरु प्राणीहरूको हितमा ( wellfare) मात्र काम गर्नु पर्दछ ।

तात्पर्य यो भयो कि पशुपंक्षी किरा फट्याङ्ग्रा आदि योनीहरूको लागि पुरानो कर्महरूको फल र नयाँ कर्म यी दुवै भोगरूपमा हुन्छन् । साथै मानिसहरूको लागि पुरानो कर्मको फल र नयाँ कर्म (पुरुषार्थ) यी दुवै उद्धारको साधन हो । “मा फलेषु कदाचन” (गीता २-४७) फलमा तिम्रो कत्ति पनि अधिकार छैन अर्थात फल प्राप्त गर्नमा तिम्रो स्वतन्त्र अधिकार  छैन । किनकि फलको विधान (arrangement) त मेरो(God) अधिनमा छ । अतः फलको इच्छा नराखेर तिमी कर्तव्य कर्म (prescribed duty) गर । यदि तिमीले फलको इच्छा राखेर कर्म गर्‍यो भने तिमी वाँधिने (binding) छौ । “फले सक्तो निबध्यते” (गीता ५-१२) किनकि फलेच्छा अर्थात भोक्तत्वमाथि नै कृर्तृत्व टिकेको हुन्छ अर्थात भोक्तत्वबाट नै कृर्तृत्व आउँदछ । फलेच्छा (desire of fruit) सर्वथा मेटियो भने कृर्तृत्व (performer or author of anything) मेटिन्छ र कृर्तृत्व मेटिए पछि मानिसले कर्म गर्दा पनि बाँधिदैन । यसको भाव यो भयो कि वास्तवमा मानिस कृर्तृत्वमा त्यति फसेको हुँदैन जति फलेच्छा अर्थात भोक्तत्वमा फसेको हुन्छ ।

अन्त:करणमा भोक्ता र फलेक्षामा आसक्ति धेरै रहनाको कारण, मनुष्यले भगवानप्रतिको प्रेम प्राप्ति आदिमा कर्महरुलाई कारक मान्दछ । वास्तवमा भगवानप्राप्ति आदि कर्महरूमा निर्भर छैन । बरू भाव (sentiment) र वोधमाथि (knowledge) निर्भर छ । किनकि अप्राप्त पदार्थहरूको प्राप्ति र कर्महरूमा निर्भर छ । तर दिव्य प्राप्त तत्वको (supernatural reality) प्राप्ति कर्महरूमाथि निर्भर छैन । दोस्रो कुरो जति पनि कर्महरू हुन्छन् ती सबै प्राप्य (acquirable) पदार्थहरू र व्यक्तिहरूको संगठनबाट नै हुन्छ । पदार्थहरू र व्यक्तिहरूको संगठनबिना स्वयम् (self or Atma) कर्म गर्न नै सक्दैन ।अन्य योनीहरूको संगठनद्वारा गरिएको फल आफ्नि लागि चाहनु इमानदारी होइन । अत: कर्म फलको चाहना मनुष्यको लागि हितकर छैन ।

फलमा तिम्रो अधिकार छैन । यसबाट यो कुरा सिद्ध हुन्छ कि फलको साथ सम्बन्ध जोडनमा अथवा नजोडनमा मनुष्य स्वतन्त्र (free) छ, सवल (powerful) छ । यसमा पराधिन(dependent) र निर्बल छैन । पुरुषमा वहुवचन दिनुको तात्पर्य यो हो कि मानिस एउटा कर्म गर्दछ । त्यस कर्मको फल अनेकन् चाहन्छ । जस्तो म कुनै अमुक कर्म गरिरहेको छु भने, यसमा मलाई पुन्य भैहालोस्, संसारमा मेरो कीर्ति भइहालोस,मानिसहरू मलाई राम्रो सम्झिउन्, मेरो आदरसत्कार गरुन्, तथा मलाई धन सम्पती मिलोस आदि आदि ।

निष्काम कर्म दुई तरिकाबाट गर्न सकिन्छ :

१. कामना पैदा हुनाले अभाव हुन्छ । कामनाको पूर्ति हुनाले परतन्त्र र पूर्ति नहुनाले दुःख हुन्छ तथा काममा पूर्तिको सुख लिनाले नयाँ कामनाको उत्पति हुन्छ र सकाम भावपूर्वक नयाँ नयाँ कर्म गर्ने रुची बढ्दै जान्छ । यस्तो ठिकठिक सम्झनाले निष्कामता स्वत: आउँदछ ।

२. कर्महरू नित्य होइन । किनकि कर्महरूको आरम्भ र अन्त हुन्छ तथा कर्महरूको फल पनि संयोग र बियोग हुन्छ । तर स्वयम् नित्य छ । अनित्य कर्म र कर्मफलबाट नित्य स्वरूपलाई कुनै लाभ हुँदैन । यस्तो ठिक सम्झनाले निष्कामता आउँदछ । निष्काम भएपछि संसारको सम्बन्ध छुटिहाल्दछ र परमात्मात्वको प्राप्ति भइहाल्दछ ।

कर्महरूमा निष्काम हुनको लागि तेजिलो विवेक ( wisdom) पनि हुनुपर्दछ र सेवाभाव पनि हुनुपर्दछ । किनकि यी दुवै भएमा मात्र कर्मयोग ठिक आचरणमा आउँदछ । हैन भने ‘कर्म’ त भई हाल्दछ । तर ‘योग’ हुँदैन । यसको तात्पर्य यो हो कि आफ्नो सुख-आरामलाई त्याग गर्ने कुरामा त ‘विवेक’ को प्रधानता हुनु पर्‍यो र अर्कालाई सुख-आराम पुर्‍याउने कुरामा ‘सेवाभाव’ को प्रधानता हुनुपर्दछ ।

“मा कर्मफलहेतुर्भः” (गीता २-४७) तिमी कर्मफलको हेतु (  cause of ) पनि बन हुँदैन। यसको तात्पर्य यो हो कि शरीर इन्द्रियहरू, मन, वुद्धि आदि कर्म सामाग्रीहरूको साथ आफ्नो कत्ति पनि ममता राख्नु हुँदैन । किनकि ममता हुनाले मनुष्य कर्म-फलको हेतु बन्दछ । अगाडि (गीता ५-११) श्लोकमा पनि भगवानले शरीर मन, वुद्धि र इन्द्रियहरूको साथ ‘केवलै’ (solely) पद दिएर भन्नुहुन्छ कि शरीर आदिको साथ कत्ति पनि ममता हुनुहुँदैन ।

शुभ क्रियाहरूमा फलको इच्छा नहुँदाखेरी पनि “मद्वारा कसैको उपकार भयो, कसैको हित भयो, कसैलाई सुख पुग्यो” यस्तो भाव हुन जान्छ, भने  यो कर्मफलको हेतु बनाउनु हुन्छ । किनकि यस्तो भाव हुनाले शुभ कर्मको साथ र मन, वुद्धि, इन्द्रियहरू आदिको साथ सम्बन्ध भईहाल्दछ । जुन कुरा असतको संगत हो । वास्तवमा अन्तःकरण, बहिःकरण र क्रियाहरूको साथ हाम्रो कुनै सम्बन्ध हुँदैन । यिनीहरूको सम्बन्ध समष्टि संसारको साथ हुन्छ । जस्तो  कुनै व्यक्तिद्वारा दोस्रो कुनै व्यक्तिको हित हुन्छ भने उसमा हामी आफ्नो सम्बन्ध मान्दैनौ, उसमा आफूलाई निमित्त पनि मान्दैनौ । यस्तै आफ्नो भनिने शरीर आदिबाट कसैको हित भई हाल्दछ, भन्ने त्यसमा आफूलाई निमित्त मान्नु हुँदैन । हेतु मान्दैनौ भने कर्म फलको हेतु पनि बन्दैनौ ।“मा ते सङ्गोस्त्वकर्मणी” (गीता २-४७) कर्म नगर्नेमा पनि तेरो आसक्ति हुनु हुँदैन । किनकि कर्म नगर्नेमा आसक्ति हुनाले आलस्य, प्रमाद आदि हुन्छ । माथि उल्लेखित चारवटा कुराहरूमा पछिल्लो (१) र चौथो (४) चरणको कुरा एउटै हो । पहिलो चरणमा कर्म गर्नेमा अधिकार रहेका कुरा बताउनुभयो र चौथो (४) चरणमा कर्म नगर्ने कुरामा आशक्तिलाई निषेध गरिएको छ । दोस्रो चरणमा फल इच्छालाई निषेध गरिएको छ र तेस्रो चरणमा फलको हेतु (कारण) बन्नुबाट निषेध गरिएको छ ।

यसको तात्पर्य यो भयो कि अकर्मण्यतामा रुची हुनाले प्रमाद, आलस्य आदि ‘तामसी वृत्ति’ को साथ तिम्रो सम्बन्ध हुन जान्छ  । कर्म एवं कर्मफलको साथ सम्बन्ध जोड्नाले तिम्रो ‘राजसी वृत्ति’ सँग सम्बन्ध हुन जान्छ । प्रमाद, आलस्य, कर्म, कर्मफल आदिको सम्बन्ध नरहनाले जो विवेकजन्य सुख हुन्छ, प्रकाश मिल्दछ, ज्ञान मिल्दछ, त्यसको साथ सम्बन्ध जोड्नाले सात्विक वृत्तिको साथ सम्बन्ध हुन जान्छ । यिनीहरूको साथ सम्बन्ध हुनु भनेकै जन्म र मरणको कारण हो । अतः साधक कर्म, कर्मफल र यिनीहरूको त्यागको सुख-यिनीहरू कसैसँग पनि आफ्नो सम्बन्ध नजोड्नु यिनीहरूमा राग या आसक्ति नगर्नु । अतः कर्म गर्दा गर्दै यिनीहरूसँग सम्बन्ध नराख्नु नै कर्तव्य कर्म (कर्मयोग) हो ।

कर्म तीन प्रकारका हुन्छन् । १) विकर्म २) कर्म ३) अकर्म । विकर्म अर्थात गर्न नहुने कर्मको रूपमा बुझ्न पर्दछ । मानिस भएर जन्मिएपछि हामीले आफ्नो विवेकको प्रयोग गरेर कुनै पनि हालत अरु प्राणीहरूलाई कुनै पनि किसिमले दुःख दिने कार्य गर्न हुँदैन । जानेर होस अन्जानमा होस शारीरिक रूपमा होस मानसिक रूपबाट होस कुनै पनि प्राणीलाई दुःख दिने कार्य निन्दनीय एवं घोर पाप हो । यस्तो विकर्म हामीले जुनसुकै अवस्थामा गर्नुहुँदैन । र त्यसमा पनि आमजनमानसमा सेवा प्रदान गर्ने संस्थाहरूले त यस्तो कार्य कदापी गर्नु नै हुँदैन । कर्म साधारण रूपमा भन्नाले हरेक प्राणीले आफ्नो लागि गर्ने गर्दछ । विना कर्म कुनै पनि प्राणी संसारमा जीवित रहन सक्दैन । तर मानवजाति गर्ने कर्महरू अर्कालाई अहित नपुग्ने गरी गर्दा उपयुक्त हुन्छ । किनकि अरु प्राणी भन्दा मानिस जातिमा ‘विवेक’ जस्तो शक्तिशाली हतियार भगवानबाट प्राप्त छ । यस विवेकको प्रयोग गरेर मानिसहरू कर्म गरिरहेका हुन्छन् । वास्तवमा बहुसङ्ख्य मानवजातिले जन्मदेखि मृत्युसम्म कर्ममा नै अल्झिएर आफ्नो तथाकथित सफलता एवं सन्तुष्टि लिने गर्दछन् । तर मानवजातिमा जन्म पाएपछि मानिस कर्म भन्दा पनि अकर्म गर्ने क्षमता राख्नु पर्दछ । अकर्म गर्नको लागि नै मानिसलाई विवेक दिएको हो अकर्म भनेको आफ्नो लागि अर्थात कुनै फलको आशा नगरेर फगत अरु प्राणीहरू हितको लागि गर्ने कर्मलाई अकर्म भनिन्छ । अर्थात वास्तवमा कर्मयोग भनेको नै अकर्म हो । यसबाट मानिसको लागि मुक्ति ढोका खुल्न जान्छ । त्यसैले आमजनताको सेवा कार्यरत कर्मचारीहरूले सकेमा अकर्म नसकिएमा इमान्दारीपूर्वक कर्म गर्नुपर्दछ । विकर्म (अर्का अहित हुने कर्म) भन्ने कहिले पनि कुनै पनि अवस्थामा गर्नुहुँदैन ।